Ο διχασμός του Εγώ στον Μπόρχες και τον Κορτάσαρ

El Otro, el mismo: Ο άλλος, ο ίδιος

Από το πρώτο τρίτο του 20^ου αιώνα, η αργεντίνικη πεζογραφία, ή του Ρίο ντε λα Πλάτα σε μια έννοια πιο ευρεία, αρχίζει να χρωματίζεται από υπαρξιακές αναζητήσεις του σύγχρονου ανθρώπου, εστιάζοντας στη σχέση του με το αστικό περιβάλλον. Σε αυτή τη λεγόμενη αστική πεζογραφία, είναι έκδηλος ο δύσπιστος χαρακτήρας των αβάν γκαρντ ρευμάτων και πιο συγκεκριμένα του σουρρεαλισμού, ο οποίος τείνει να μπολιάσει τον κόσμο του πραγματικού με αυτόν του ονείρου και του ασυνείδητου. Αν και είναι αμφίβολο το αν ο Ρομπέρτο Αρλτ (1900-1942) είχε μελετήσει τις αποφάνσεις του Μπρετόν, στα έργα του, γραμμένα στη γλώσσα των χαμηλών στρωμάτων του Μπουένος Άιρες, ξεχωρίζει η σκοτεινή –έως και διεστραμμένη- πλευρά της ανθρώπινης ύπαρξης. Ακόμη περισσότερο, στην πρόζα του Μασεντόνιο Φερνάντες (1874-1952), ενός αυθεντικού επαναστάτη ειδικά για τον τρόπο σκέψης του, αναζητείται η ίδια η ουσιαστικότητα και συνέχεια αυτής της ύπαρξης, ενώ απομακρύνεται από τον ευρωπαϊκό σουρεαλισμό ψάχνοντας «το αμφισβητούμενο, όχι το Ενύπνιο, που είναι η απλή αλήθεια». Ο μεγάλος δάσκαλος των λατινοαμερικάνικων γραμμάτων, Χόρχε Λουίς Μπόρχες (1899-1986), δεινός ευρυμαθής των θεολογικών και μεταφυσικών ζητημάτων, στο δοκιμιακό και διηγηματογραφικο έργο του ασχολήθηκε ιδιαίτερα με μία έκφανση της υπαρξιακής αναζήτησης, όπως είναι ο διχασμός του εγώ˙ τόσο στο αφήγημα Ο Μπόρχες κι εγώ (1960), όσο και στο διήγημα του Ο Άλλος* (1975). Από την πλευρά του, ο Χούλιο Κορτάσαρ, μια εμβληματική φιγούρα όσον αφορά την εξέλιξη της λατινοαμερικάνικης πεζογραφίας του 20^ου αιώνα, στις απαρχές του ξεσπάσματος του boom² μας δίνει τη δική του αυθεντική οπτική, σχετική με την αντίληψη του περί ύπαρξης παράλληλων κόσμων, στο διήγημα του La continuidad de los parques³ (1956).

 

Ο Δημιουργός: Ο Μπόρχες κι εγώ

Παρότι και οι δυο διηγήσεις των αργεντινών δημιουργών ανήκουν στη λεγόμενη λογοτεχνία του φανταστικού, ο χειρισμός του άλλου είναι φανερά διαφορετικός μεταξύ τους. Έτσι, το ρητό κι εμφανές, στην περίπτωση του Ο Μπόρχες κι εγώ, θέμα του άλλου παρουσιάζεται μέσω της αφήγησης σε 1^ο πρόσωπο «Εγώ περπατώ στο Μπουένος Άιρες και αργοπορώ [...] από τον Μπόρχες έχω νέα από το ταχυδρομείο και βλέπω το όνομα του σε ένα θέμα για καθηγητές»˙ αυτός ο άλλος, ο λόγιος Μπόρχες, είναι πάντα παρών και σε αντιπαράθεση με τον καθημερινό, με τρόπο που ο συγγραφέας πραγματοποιεί ένα είδος ψυχανάλυσης μέσω της γραφής. Αξίζει να σημειωθεί ότι σε όλη την πεζογραφία του Αργεντίνου, η προσωπικότητα που μνημονεύεται περισσότερο είναι ο ίδιος ο Μπόρχες, στην περίπτωση μας μάλιστα με τρόπο ευδιάκριτο μεταξύ του πραγματικού και του φανταστικού.

Αντιθέτως, στο Continuidad de los parques του Κορτάσαρ το θέμα του άλλου εξυπακούεται, υποθάλπεται, δεδομένου ότι το φανταστικό εισβάλει στο πραγματικό μονάχα στο τέλος του διηγήματος, όταν ο πρωταγωνιστής του μυθιστορήματος βλέπει «στην ψηλή πλάτη της πολυθρόνας από πράσινο βελούδο, το κεφάλι του άνδρα στην πολυθρόνα να διαβάζει ένα μυθιστόρημα». Επιπλέον, στο διήγημα του Κορτάσαρ δεν είναι σαφές ποιος κόσμος είναι ο πραγματικός και ποιος ο φανταστικός, ο κόσμος του αναγνώστη του μυθιστορήματος; Αυτόν που «η μυθιστορηματική ψευδαίσθηση κέρδισε σχεδόν αμέσως. Απολάμβανε την σχεδόν διεστραμμένη ευχαρίστηση του να διαφεύγει από ότι τον περιέβαλε τεμαχίζοντας γραμμή τη γραμμή κι αισθανόταν παράλληλα την ανάπαυση του κεφαλιού του στην άνεση που προσέφερε το βελούδο της ψηλής πλάτης»; Ή ο κόσμος του πρωταγωνιστή του μυθιστορήματος ο οποίος έχει μπει στο σπίτι του πρώτου με «το μαχαίρι στα χέρια»; Οπωσδήποτε, αυτό που γίνεται σαφές είναι η κριτική που ασκεί ο Κορτάσαρ, αυτός ο μεγάλος δημιουργός παράλληλων κόσμων, στον παθητικό κι επιπόλαιο αναγνώστη που «είχε ξεκινήσει να διαβάζει το μυθιστόρημα λίγες μέρες πριν. Το παράτησε για κάτι δουλειές επείγουσες», προετοιμάζοντας μας έτσι για το μεταγενέστερο, κορυφαίο του έργο La Rayuela⁴.

Ο άλλος του Μπόρχες εμφανίζεται συγκεκριμένος, αισθητός « [στον Μπόρχες] είναι που του συμβαίνουν πράγματα», πρόκειται για το λογοτεχνικό alter ego του αφηγητή, ενώ δεν φαίνεται ποιος είναι ο άλλος του Κορτάσαρ, το alter ego του αναγνώστη ή άλλο πρόσωπο; Καταυτόν τον τρόπο η μετά-λογοτεχνία και η αυτοαναφορικότητα παίζουν σημαντικό ρόλο και στα δυο κείμενα, όπως και η απόσταση των προσώπων της αφήγησης, 1^ο σε αυτό του Μπόρχες για την επιτυχή μετάδοση ίδιων συναισθημάτων, 3^ο στου Κορτάσαρ. Ο τελευταίος, με τη σειρά του, συνηθίζει να προειδοποιεί τον αναγνώστη για το αναπάντεχο τέλος, μέσω λεξικολογικών και συντακτικών τεχνικών όπως: η προσωποποίηση «χόρευε ο βραδινός αέρας», η πρόληψη «η σιλουέτα του άλλου σώματος που ήταν απαραίτητο να καταστραφεί» και τον παραλληλισμό «τα σκυλιά δεν έπρεπε να γαβγίσουν και δεν γάβγισαν. Ο οικονόμος δεν θα’πρεπε να είναι εκεί […] και δεν ήταν», με τέτοιο τρόπο ώστε ο χρόνος να αντιπαρατίθεται στον χώρο, μιας και η δυνητική έκφραση (δεν θα’πρεπε να είναι εκεί) συμπίπτει με τον μη πραγματικό-φανταστικό κόσμο, ενώ ο αόριστος (δεν ήταν) με τον πραγματικό. Σε αμφότερα τα κείμενα, η έννοια της αποδέσμευσης από τον άλλον παρουσιάζει ενδιαφέρον, στον Μπόρχες «θα ήταν υπερβολικό να δηλώσω ότι η σχέση μας είναι εχθρική […] πριν χρόνια προσπάθησα να απελευθερωθώ από αυτόν» και στον Κορτάσαρ «το μαχαίρι ζεσταινόταν πάνω στο στήθος του ενώ από κάτω παραμόνευε η ελευθερία».

Δεν χωρά αμφιβολία ότι στο διήγημα Continuidad de los parques αποτυπώνεται η πρωτοποριακή αντίληψη του Κορτάσαρ, όσον αφορά τον διχασμό της προσωπικότητας, του εγώ, μιας και όπως είχε δηλώσει ο ίδιος «πέρα από τα δικά μας προσωπικά πεπρωμένα, αποτελούμε κομμάτια από φιγούρες [σύνολα] που αγνοούμε» κι ακόμη περισσότερο «αισθανόμαστε ότι μας κατοικεί κάτι που μας εξουθενώνει», ενώ παράλληλα «ο άλλος λειτουργεί ως αγγελιοφόρος, ή δίνει το έναυσμα για μια αλλαγή». Ως προς την (μετά) λογοτεχνία, εκ του αποτελέσματος ο Κορτάσαρ υλοποιεί το πόνημα του Μπόρχες ο οποίος στο δοκίμιο του Magias parciales del “Quijote”⁵ αναρωτιέται «γιατί μας αναστατώνει το να είναι ο Δον Κιχώτης αναγνώστης του Δον Κιχώτη και ο Άμλετ θεατής του Άμλετ;». Ωστόσο, στα γραπτά του Μπόρχες ο άλλος είναι ένα μέσο σύγκρισης κι επικοινωνίας των ιδεών και ανησυχιών του ίδιου του συγγραφέα, ενώ σε αυτά του Κορτάσαρ μετατρέπεται σε κοινωνό της ιδέας του συγγραφέα ότι δεν υπάρχει διαφορά μεταξύ λογοτεχνίας και ζωής. Τα δυο αυτά κείμενα των αργεντινών συγγραφέων αποτελούν αντιπροσωπευτικά παραδείγματα της πεζογραφίας του φανταστικού, μιας από τις πρωταρχικές κατευθύνσεις της νέας λατινοαμερικάνικης πεζογραφίας, ξεκινώντας από τον σουρρεαλισμό και φτάνοντας ως τις υπαρξιακές αναζητήσεις του σύγχρονου ανθρώπου.     

Βιβλιογραφία:

Bellini, G. Nueva historia de la literatura hispanoamericana, Madrid: Castalia, (1997).

Borges, J. L., Nueve ensayos dantescos Introducción de: Barnatán, M. R. , Madrid: Espasa (2004)

Chang-Rodríguez, R. et al. Voces de Hispanoamérica, Boston: Heinle, (2004).

Cortázar, J. Rayuela, Edición de: Amoros, A. , Madrid: Cátedra (2008)

Oviedo, J. M. Antología crítica del cuento hispanoamericano del siglo XX (1920-1980) 1. Fundadores e innovadores, Madrid: Alianza Editorial (2008)

Oviedo, J. M. Antología crítica del cuento hispanoamericano del siglo XX (1920-1980) 2. La gran síntesis y después, Madrid: Alianza Editorial (2010)

          

---

* Κυκλοφορούν στα ελληνικά στη συλλογή Άπαντα τα πεζά [ΙΙ] / Χόρχε Λουίς Μπόρχες από τις Εκδόσεις Πατάκη (2014)

2.Φαινόμενο του δευτέρου μισού του 20^ου αιώνα, κατά το οποίο η λατινοαμερικάνικη πεζογραφία διαδόθηκε ραγδαία σε ολόκληρο τον Δυτικό κόσμο. Στις τάξεις του φαινομένου, με ρίζες περισσότερο κοινωνικές παρά λογοτεχνικές καθεαυτού, εγγράφονται γνωστοί πεζογράφοι όπως οι Γκαρσία Μάρκες, Βάργκας Γιόσα, Φουέντες, Κορτάσαρ κ.α.

3. Μέρος της συλλογής Final de juego, η οποία κυκλοφορεί στα ελληνικά στη συλλογή Σιδηροδρομικώς- Μπουένος Άιρες-Μαδρίτη με τρένο, με τον τίτλο Το τέλος του παιχνιδιού από τις Εκδόσεις του 21^ου  (2004).

4. Mυθιστόρημα στο οποίο ο Κορτάσαρ αφήνει στον αναγνώστη να επιλέξει τη σειρά με την οποία θα διαβάσει τα κεφάλαια του, κάνοντας τον έτσι συμμέτοχο του. Κυκλοφορεί στα ελληνικά ως Το κουτσό από τις εκδόσεις Εξάντας (1988).

5.Μέρος των Otras Inquisiciones (1952), του οποίου η ελληνική έκδοση  Διερευνήσεις / Χόρχε Λουίς Μπόρχες ·(Ύψιλον, 1990) έχει αποσυρθεί από την κυκλοφορία