Κάθε 12η του
Οκτώβρη, τόσο στην Ισπανία όσο και στην Λατινική Αμερική, εορτάζεται η λεγόμενη
«Ημέρα της Φυλής» (Día de la Raza) προς τιμή της ανακάλυψης της Αμερικής το
1492 από τον Χριστόφορο Κολόμβο. Ειδικά στο Μεξικό, οι εορτασμοί αυτής της ημέρας
σχετίζονται με την πολιτισμική και φυλετική επιμειξία (mestizaje) που προέκυψε
από την άφιξη του Κολόμβου στην ήπειρο, σύμφωνα και με τον ορισμό του Χοσέ
Βασκονσέλος[1]
περί «ιβηροαμερικάνικης φυλής». Πρόκειται αναμφίβολα για την πιο
αντιπροσωπευτική επέτειο μιας ιστορικής διαδρομής που ξεκίνησε το 1492 και
ακόμη δεν έχει ολοκληρωθεί. Διαβάζοντας τον Βασκονσέλος «εμείς οι ισπανοί, εξ’
αίματος ή εκ κουλτούρας»[2],
μπορούμε να συμπεράνουμε ότι η λατινοαμερικάνικη επιμειξία μπορεί να αναλυθεί
από δυο σκοπιές, διάφορες μεταξύ τους –περισσότερο- για την ευκολία της
ανάλυσης. Έτσι, έχουμε από την μία την επιμειξία εθνολογικού-κοινωνολογικού
επιπέδου και από την άλλη αυτήν του πολιτισμικού, με την δεύτερη –οπωσδήποτε-
απότοκο της πρώτης. Αξίζει να σημειωθεί ότι οι φυλές –λευκή, ινδιάνικη και
νέγρικη- που αποτέλεσαν τα συστατικά αυτού του μίγματος, αποτελούν και οι ίδιες
καρπούς πρότερων επιμειξιών, π.χ. οι ισπανοί κατακτητές λόγω της συμβίωσής στην
Ιβηρική με τους άραβες για περίπου επτά αιώνες.
 |
| peru.com |
Η μετανάστευση ισπανών και
νέγρων στον Νέο Κόσμο ήταν μια βραδεία διαδικασία που ξεκίνησε τον 16ο
αιώνα και πέρασε από διάφορες φάσεις. Ως προς τους νέγρους, ο όρος μετανάστευση
ουδεμία σχέση με την πραγματικότητα έχει, μιας κι επρόκειτο για μεταφορές
ανθρώπων παρά τη θέληση τους, λόγω της ανάγκης για εργατικά χέρια. Από την άλλη,
ο μέσος ισπανός κατακτητής, μετέπειτα άποικος, ήταν ένας νέος άνδρας, που
προερχόταν από τα χαμηλά και μεσαία στρώματα της Ανδαλουσίας, Καστίλλης κι
Εξτρεμαδούρας και καθολικός, παρότι υπήρξε και παράνομη μετανάστευση αλλόδοξων.
Δεν χωρά αμφιβολία ότι η αρχική έλλειψη λευκών γυναικών στην Αμερική, «όταν ο
λευκός άποικος έπαιρνε γυναίκα μαύρη ή ινδιάνα γιατί δεν υπήρχε άλλη»[3],
αποτέλεσε καθοριστικό παράγοντα των επιμειξιών, μιας και οι μιγάδες ήταν καρποί
ερωτικών συνευρέσεων ισπανών (λευκών) ανδρών με γυναίκες νέγρες ή ινδιάνες,
γεγονός που είχε σημαντικό αντίκτυπο στην κοινωνική διαστρωμάτωση της Λατινικής
Αμερικής του 17ου αιώνα. Από αυτόν τον αιώνα και πέρα, οι ισπανοί
που γεννιούνται στην Αμερική σταματούν να αισθάνονται αμιγώς ισπανοί και
αρχίζουν να αισθάνονται κρεολοί κι
έτσι αρχίζει να σχηματίζεται η λατινοαμερικάνικη συνείδηση σε φυλετικό επίπεδο.
Στο κοινωνικό επίπεδο, στην κορυφή της πυραμίδας της Αποικίας βρίσκονταν
ισπανοί και κρεολοί, αν και μόνο στους πρώτους ανατίθενται οι υψηλές
διοικητικές θέσεις, με τους δεύτερους να κατέχουν μόνο οικονομική δύναμη. Οι μιγάδες αποτελούσαν την πλειοψηφία του
πληθυσμού, με την κοινωνική τους θέση να εξαρτάται από την νομιμοποίηση τους: εάν κι εφ’ όσον είχαν αναγνωριστεί από τον πατέρα αποκτούσαν την κοινωνική θέση του· εάν
όχι, αυτήν της μητέρας, μιας και οι ισπανοί στην πλειοψηφία τους είχαν τις
νέγρες και ινδιάνες ως ερωμένες. Στην κοινωνική βάση βρίσκονταν οι νέγροι και
οι ινδιάνοι, απομονωμένοι από το υπόλοιπο του ιστού. Πιθανότατα η απομόνωση
ήταν το πιο τυπικό χαρακτηριστικό αυτής της ρατσιστικής κοινωνίας. Παρά το
γεγονός ότι ισπανοί και κρεολοί συναναστρέφονταν μεταξύ τους, στην
πραγματικότητα ο φθόνος των κρεολών προς τους ισπανούς, λόγω της
αποκλειστικότητας των τελευταίων ως προς τις υψηλές διοικητικές θέσεις,
επρόκειτο να είναι ένα ισχυρό κίνητρο για τις μετέπειτα αποσχιστικές τάσεις της
Λατινικής Αμερικής. Επίσης, οι «μη αναγνωρισμένοι» μιγάδες δεν κατάφεραν ποτέ
να σχηματίσουν μια συμπαγή και αλληλέγγυα κοινωνική ομάδα, παρότι δεν είχαν
πρόσβαση ούτε στο πανεπιστήμιο ούτε στα διοικητικά πόστα.
 |
| commons.wikimedia.org |
Όσον αφορά την πολιτισμική
επιμειξία, η περίπτωση του αναγνωρισμένου/νόμιμου μιγά Ίνκα Γκαρθιλάσο είναι
χαρακτηριστική. Ο γιος του κονκισταδόρ Σεμπάστιαν Γκαρθιλάσο και της Ισαμπέλ
Τσίμπου Όκγιο, ανιψιάς του (πρώην) αυτοκράτορα των Ίνκας, με έρεισμα το σοκ που
υπέστη από την βίαιη συνεύρεση των δυο πολιτισμών, έγραψε για το μεγαλείο της
κουλτούρας των Ίνκας, γραπτά που σε μεγάλο βαθμό αποτέλεσαν μια διαμαρτυρία για
την επιβολή κι υπερίσχυση της ισπανικής κουλτούρας σε αυτήν. Αναμφισβήτητα, η
άφιξη των ισπανών στην ήπειρο σηματοδότησε, πέραν της πολιτικής, μια παράλληλη
πολιτισμική επιβολή: σταματά την εξέλιξη της αυτόχθονης ινδιάνικης κουλτούρας
και προωθεί μια πολιτισμική ομογενοποίηση με άξονες την ισπανική γλώσσα, το
χριστιανικό δόγμα και τα ευρωπαϊκά καλλιτεχνικά ρεύματα. Με αυτόν τον τρόπο,
από τον 16ο αιώνα η κατασκευή των κτιρίων κι εκκλησιών της Αμερικής
αρχίζει να βασίζεται στα ευρωπαϊκά αρχιτεκτονικά στυλ. Ακόμη περισσότερο και
παρά την σπουδαία της φήμη, η υψηλού επιπέδου γλυπτική της Γουατεμάλας δεν αναπαριστά
την πλούσια παράδοση των Μάγιας, αλλά χριστιανικές μορφές. Από την άλλη πλευρά,
το ινδιάνικο στοιχείο βρίσκεται –όπως ο διάβολος- στις λεπτομέρειες όλης της λατινοαμερικάνικης
κουλτούρας. Το συναντάμε στην ποίηση του Μπερνάρδο ντε Μπαλβουένα[4]
και στον ηρωισμό της Αραουκάνα[5]
του Αλόνσο ντε Ερθίγια. Όπως επίσης στον εξαίσιο πολυχρωμισμό και στο χρώμα του
δέρματος των γλυπτών. Ακόμη και ο ινδιάνικος καθολικισμός ξεχωρίζει από τον
αμιγώς ισπανικό, αφού πολλά στοιχεία της ινδιάνικης θρησκευτικής κουλτούρας
αφομοιώθηκαν τόσο σε δογματικό όσο και λειτουργικό επίπεδο. Όσον αφορά την
πολιτισμική συμβολή των νέγρων, αυτή –αν και σε μικρότερο βαθμό- είναι εμφανής
στην αφροκουβανέζικη μουσική.
 |
| commons.wikimedia.org |
Σε κάθε περίπτωση, η
επιμειξία αποτελεί τον πιο καθοριστικό παράγοντα της ταυτότητας της
ισπανοαμερικάνικης κουλτούρας κι έτσι στην Αμερική θα συντελεστεί «ο ύστατος
σκοπός της Ιστορίας, να καταφέρει δηλαδή την πρόσμειξη λαών και πολιτισμών»[6].
Με τον ΟΗΕ να δηλώνει ότι «κάθε ιδέα ή δόγμα ανωτερότητας, βασισμένα στην
φυλετική διαφοροποίηση είναι επιστημονικά αβάσιμη, ηθικά καταδικάσιμη και
κοινωνικά άδικη», δεν θα πρέπει να ξεχνάμε ότι αυτές οι ιδέες και τα δόγματα
είναι αποτελέσματα συγκεκριμένων πολιτικών. Το ισπανικό Στέμμα επεχείρησε στην
Αμερική, με τρόπο παρόμοιο της εσωτερικής, την πολιτική ενοποίηση της απαγορεύοντας
για τον λόγο αυτό την μετανάστευση αλλοδαπών, εβραίων, προτεσταντών,
μουσουλμάνων και αθίγγανων στον Νέο Κόσμο. Με ανάλογο τρόπο, ο αποκλεισμός των
κριολών από τις υψηλές διοικητικές κι εκκλησιαστικές θέσεις είχε ως στόχο τον
περιορισμό της εξουσίας των τελευταίων. Συμπέρασμα; Ο λόγος της δημιουργίας
φυλετικών προκαταλήψεων δεν είναι μόνο η μυωπία ορισμένων.
[1] Χοσέ
Βασκονσέλος Καλδερόν (1882-1959), μεξικανός φιλόσοφος και συγγραφέας.
[2] Vasconcelos, J. La Raza Cósmica. Misión de la raza iberoamericana. Notas de viajes a la
América del Sur, Barcelona: Agencia Mundial de Librería, 1926, σελ. 11
[3] Ibid, σελ. 26
[4]
(1562-1627) Κληρικός και ποιητής. Ήταν μη αναγνωρισμένος γιος ισπανού
αποίκου. Το σημαντικότερο ποιητικό του
έργο είναι ο El Bernardo del Carpio o
Victoria de Roncesvalles.
[5] Έπος του
δευτέρου μισού του 16ου αιώνα, το οποίο εξυμνεί το θάρρος και το
σθένος της αντίστασης των ινδιάνων Αραούκος απέναντι στους ισπανούς κατακτητές
[6] Vasconcelos, J. La Raza Cósmica. Misión de la raza
iberoamericana. Notas de viajes a la América del Sur, Barcelona: Agencia
Mundial de Librería, 1926, σελ. 16
