Πρόσφυγες του Ισπανικού Εμφυλίου στο Μεξικό: Η νίκη της εξορίας

Πρόσφυγες του Ισπανικού Εμφυλίου στο Μεξικό: Η νίκη της εξορίας, άρθρο της El País, 29-8-2014

Πριν 75 χρόνια, το Μεξικό προσέφερε καταφύγιο στην Ισπανία των ηττημένων του Εμφυλίου Πολέμου. Σήμερα, η κουλτούρα της λατινοαμερικάνικης χώρας δρέπει τους καρπούς αυτής της συνάντησης.

H άφιξη του ατμόπλοιου Sinaia στο λιμάνι της Βερακρούς (foroporlamemoria.info)

ediciones-encuentro.es

Μια ιστορία, που πολύ λίγοι γνωρίζουν, λέει ότι πριν πολλά χρόνια ένας καθηγητής φιλοσοφίας, φαλακρός, μαθητής του Ορτέγα ι Γκασέτ και βαθύς γνώστης του υπαρξιακού λαβυρίνθου του Χάιντεγκερ, έκλεισε την πόρτα ενός κόσμου. Ο στοχαστής αυτός, Χοσέ Γκάος το όνομα του, πήρε την απόφαση γύρω στο 1938, όταν η Ισπανία καιγόταν απ’ άκρου σ’ άκρου και κανείς δεν είχε αμφιβολίες ότι τα στρατεύματα του Φράνκο θα καταλάμβαναν την πρωτεύουσα. Βλέποντας αυτήν την βαρβαρότητα ο Γκάος, με την ιδιότητα του λέκτορα, διέταξε τον επικεφαλής των επιστατών να κλείσουν το Κεντρικό Πανεπιστήμιο (σήμερα Complutense), το μεγαλύτερο της Ισπανίας και σύμβολο μιας κουλτούρας που έπνεε τα λοίσθια. Με σφραγισμένες τις πόρτες εκείνου του κόσμου, ο Γκάος αναχώρησε από την Ισπανία. Ξεκίνησε τότε ένα ταξίδι που αντιπροσωπεύει όσο λίγα την δημοκρατική εξορία. Μια έξοδος που τον οδήγησε, όπως και τόσες χιλιάδες ισπανών εξόριστων, μέχρι το Μεξικό, η χώρα που όπως έγραψε ο Κάρλος Φουέντες «αγκάλιασε το πεσμένο κορμί μιας ελεύθερης και δημοκρατικής Ισπανίας». Στην άλλη πλευρά του ωκεανού, είχε ανοίξει μια πόρτα.

Έχουν περάσει τρία τέταρτα αιώνα από εκείνη την συνάντηση. Το Μεξικό συζητά να σταματήσει το μονοπώλιο πετρελαίου που νομοθετήθηκε το 1938 και το ασανσέρ ανεβαίνει απαλά τον πιο λαμπρό ουρανοξύστη της λεωφόρου της Μεταρρύθμισης. Στο εσωτερικό του, ο Frank Sinatra με την πλατινένια φωνή του τραγουδά That’s why the lady is a tramp. Στο ρετιρέ, την ώρα του  Life without care το ασανσέρ σταματά και οι πόρτες του, από καθαρό ατσάλι, ανοίγουν αθόρυβα. Λίγα βήματα πιο πέρα παρακολουθούν ο Κάρλος Καμάτσο πατέρας και ο Κάρλος Καμάτσο γιος. Εγγονός και δισέγγονος, αντίστοιχα, του Χοσέ Γκάος. Βλέποντας την από το γραφείο τους με θέα την ατελείωτη Πόλη του Μεξικού, η εξορία φαίνεται να έχει κορυφωθεί με μια επιτυχημένη ιστορία. Ο πατήρ Κάρλος είναι ένας επιτυχημένος σύμβουλος, που έχει διατελέσει σε υψηλές κυβερνητικές θέσεις και παραδίδει μαθήματα οικονομικών στο Instituto Tecnológico Autónomo de México (Αυτόνομο Τεχνολογικό Ινστιτούτο του Μεξικού), εκκολαπτήριο της τωρινής διοικητικής ελίτ. Ο γιος του είναι ένας αναγνωρισμένος και οξυδερκής πολιτικός αναλυτής. Αντιπροσωπεύουν αυτή την συμβίωση, τόσο κοινή ανάμεσα στους απογόνους, που νιώθει μεξικάνικη μέχρι αηδίας και ταυτόχρονα εξυψώνει με περηφάνια την καταγωγή της. «Αυτό δεν ξεχνιέται. Υπερασπιζόμαστε τις αξίες της εξορίας και την συνεισφορά της που ήταν δυνατή λόγω της αλληλεπίδρασης της ισπανικής και της μεξικάνικης κουλτούρας.», εξηγούν οι Καμάτσο.

vampiroerudito.blogspot

Στο γραφείο τους, σχεδόν εναέριο, ξεχωρίζει μια μεγάλη φωτογραφία ασπρόμαυρη του Λάθαρο Κάρδενας, του μεξικανού προέδρου που εθνικοποίησε τα πετρέλαια το 1938[1]. Μια προσωπικότητα αξιοσέβαστη για τους εξόριστους και τους απογόνους τους. Πρόκειται για τον χαρισματικό επαναστάτη στρατηγό ο οποίος, μέσα σε έναν κόσμο που κατρακυλούσε στην άβυσσο, άνοιξε την πόρτα της χώρας στους ισπανούς πρόσφυγες. Το σύμβολο εκείνης της ιστορικής απόφασης ήταν το Sinaia, ένα ατμόπλοιο με δυο φουγάρα που στις 13 Ιουνίου του 1939 κατέπλευσε στο λιμάνι της Βερακρούς. Από τις σκάλες του κατέβηκαν 1.599 δημοκρατικοί, μεταξύ αυτών ένας ποιητής ονόματι Πέδρο Γκάρφιας («Ισπανία που χάσαμε, μη μας χάσεις» έγραψε στο ταξίδι) κι εκείνος ο μυωπικός, φαλακρός καθηγητής φιλοσοφίας με την γαμψή μύτη που με έναν ορισμό που έγραψε ιστορία, απέδωσε σε εκείνους τους πρόσφυγες τον χαρακτηρισμό transterrados (παρεπιδημούντες). 

Ήταν το πρώτο περιστατικό της ηρωικής επιχείρησης παροχής ασύλου που, υποστηριζόμενη από τον πρόεδρο Κάρδενας, έφερε στην μεξικάνικη γη περισσότερους από 20.000 ισπανούς, σε βάθος μιας δεκαετίας. Σχεδόν όλοι έπρεπε να κλείσουν τις πόρτες πίσω τους πριν φύγουν. «Ένα 25% αντιστοιχούσε σε διανοούμενους, οι υπόλοιποι ήταν εργάτες, αλλά με πολύ χαμηλά ποσοστά αναλφαβητισμού κι επιφορτισμένοι με τα ιδανικά της Δημοκρατίας», σημειώνει η καθηγήτρια Μαρία Λουίσα Καπέγια, ειδήμων στην ισπανική εξορία.

Αυτή η διασπορά άνοιξε τον δρόμο μέσα από τους πιο διαφορετικούς κόσμους. Αν και στην Ισπανία δημιουργήθηκε η εντύπωση ότι ασκήθηκε μια -κυρίως- λογοτεχνική επιρροή, με χαρισματικές φιγούρες όπως οι Εμίλιο Πράδος, Μαξ Αούμπ, Λουίς Θερνούδα, Λεόν Φελίπε και Πέδρο Γκράφιας, η ακτίνα του αντίκτυπου της ήταν πολύ μεγαλύτερη συμπεριλαμβάνοντας τομείς όπως η επιστήμη, η ιατρική, το Δίκαιο, η φιλοσοφία, η αρχιτεκτονική, ο κινηματογράφος… «Αυτό το φαινόμενο πραγματοποιήθηκε χάρις στην ικανότητα θεσμικής απορρόφησης από πλευράς Μεξικού, μιας χώρας που ήδη είχε δική της ακαδημαϊκή συνοχή. Και μην ξεχνάμε ότι η εξορία που έμεινε στην μνήμη είναι η μορφωμένη εξορία. Δεν ήταν πλειοψηφία, αλλά ήταν αυτή που άφησε δείγματα της ύπαρξής της.» υποδεικνύει η ιστορικός Κλάρα Λίντα.

rancholasvoces.blogspot

Προσωπικότητες όπως ο δοκιμιογράφος και ιστορικός Ντάνιελ Κοσίο Βιγέγας αποδείχθηκαν θεμελιώδεις σε αυτή την απόπειρα προσέλκυσης του καλύτερου κεφαλαίου διανόησης της Ισπανικής Δημοκρατίας. Αυτός έπεισε τον Κάρδενας να δώσει άσυλο στους δημοκρατικούς, ενορχήστρωσε σημαντικό μέρος της διάσωσης τους και, με τον Αλφόνσο Ρέγες, ίδρυσε την  Casa de España (Σπίτι της Ισπανίας) που αργότερα θα μετονομαζόταν σε Colegio de México (Κολλέγιο του Μεξικού). Αυτό το κέντρο πανεπιστημιακών σπουδών υψηλού επιπέδου αναδείχθηκε, υπό την ώθηση των αποσπασμένων δημοκρατικών διανοούμενων, στους οποίους αργότερα θα προστίθονταν και άλλα κύματα προσφύγων, όπως οι αργεντίνοι που διέφυγαν του περονισμού, σε ένα εξαιρετικό ίδρυμα που όμοιο του -μάλλον- δεν υπάρχει στην Λατινική Αμερική και ακόμη και σήμερα υποδέχεται την αφρόκρεμα της μεξικάνικης σκέψης.

Σε απόλυτο συσχετισμό με το Colegio de México άνθισε το Ταμείο Οικονομικής Παιδείας, Fondo de Cultura Económica (FCE), επίσης από τα χέρια του Βιγιέγας. Εκεί οι εξόριστοι είχαν έναν ρόλο κομβικής σημασίας. Σύμφωνα με την Χοακίν Ντιες Κανέδο «οι δημοκρατικοί έφεραν την επαγγελματοποίηση, καλύτερους διορθωτές, τυπογράφους, μεταφραστές και περισσότερους συγγραφείς και τίτλους βιβλίων». Η Ντιες Κανέδο είναι η διευθύντρια της Εθνικής Επιτροπής Γραπτού Λόγου (Comisión Nacional del Libro de Texto) που διηύθυνε το FCE, όπως και ο πατέρας της άλλωστε, πριν ιδρύσει με τους Κάρλος Μπαράλ και Βίκτωρ Σέις τον μυθικό εκδοτικό οίκο Mortiz. Δύο σύμβολα –αναμφισβήτητα- της μεγάλης λατινοαμερικάνικης λογοτεχνίας.

«Οι ανθρωπιστικές επιστήμες στο Μεξικό χρωστούν πολλά στους ισπανούς εξόριστους. Όλοι είμαστε παιδιά ή εγγόνια εκείνων των παρεπιδημούντων που κατέφτασαν στην χώρα μας κι ενέδωσαν βάθος και σοβαρότητα στην φιλοσοφία, την ιστορία, την κοινωνιολογία, το Δίκαιο. Και χάρις στους κόπους τους μέσα στο FCE αυτοί οι υιοθετημένοι μεξικάνοι άλλαξαν και το προφίλ των ανθρωπιστικών επιστημών στο Μεξικό», δηλώνει ο μεξικανός ιστορικός Ενρίκε Κράουσε.

laeconomia.com.mx

Άλλη μια πόρτα που άνοιξε για τους εξόριστους ήταν αυτή του Αυτόνομου Εθνικού Πανεπιστημίου (Universidad Nacional Autónoma de México), του μεγαλύτερου στην Λατινική Αμερική. Στις αίθουσες του παρέδωσαν μαθήματα βιολόγοι όπως ο Ενρίκε Ριόχα, χημικοί όπως ο Φρανσίσκο Χιράλ –ιδρυτής του περιοδικού Ciencia (Επιστήμη)- ή φιλόσοφοι όπως οι Γκάος, Εδουάρδο Νίκολ, Αδόλφο Σάντσες Βάσκες και ο Ραμόν Σιράου. Ή λίστα είναι ατελείωτη και η επιρροή τους σχεδόν αδύνατο να αποτιμηθεί. «Είναι όπως οι κυματισμοί σε έναν κουβά με νερό. Πως καθορίζεται η επιρροή στους μαθητές των δημοκρατικών καθηγητών; Σχηματίστηκε ένα ευρύ δίκτυο που άνοιξε το δρόμο για το σύγχρονο Μεξικό. Η προσφορά του σε σχέση με την σημερινή κουλτούρα της χώρας είναι έννοιες αναπόσπαστες.», εξηγεί ο δοκιμιογράφος Ρικάρντο Καγιουέλα, γενικός διευθυντής των Εκδόσεων του Εθνικού Συμβουλίου Πολιτισμού (Conaculta) κι εγγονός του, δολοφονημένου, προέδρου της καταλανικής Generalitat Λουίς Κομπανίς. «Τους είχαν απαγορεύσει να εκφράζονται πολιτικά και να καταλαμβάνουν συγκεκριμένες θέσεις, αλλά εκμεταλλεύονταν τις παραδόσεις των μαθημάτων για να επικοινωνούν τα ιδανικά τους.», δηλώνει ο Καγιουέλα.

Η Νομική Σχολή αποτελεί τρανό παράδειγμα αυτής της ακαδημαϊκής όσμωσης. Εκεί διέδωσαν τις γνώσεις τους δημοκρατικοί νομικοί ολκής όπως ο πρώην υπουργός Δικαιοσύνης Μαριάνο Ρουίθ Φούνες ή ο Μανουέλ Πεδρόσο, παλιός λέκτορας του Πανεπιστημίου της Σεβίλλης. Μεταξύ των μαθητών τους ξεχωρίζουν οι συγγραφείς Σέρχιο Πιτόλ και Κάρλος Φουέντες, ο οποίος χρόνια μετά θα έγραφε: «Οι ισπανοί που έρχονταν στο Μεξικό ήταν το καλύτερο μιας κουλτούρας που μας υποχρέωσε να πούμε στους εαυτούς μας: αυτό είναι κομμάτι από εμάς και, αν δεν το καταλάβουμε, δεν θα είμαστε ποτέ εμείς οι ίδιοι».

www.arqred.mx

Σε ένα παιχνίδι «αμοιβαίων επιρροών», σύμφωνα με τον ορισμό της ιστορικού Κλάρα Λίντα, ένας ισπανικός χείμαρρος διαχύθηκε μέσα στο μεξικάνικο μείγμα. «Επρόκειτο περισσότερο για αλχημεία παρά για επανάσταση, έφεραν μαζί τους έναν τρόπο αντίληψης της ζωής, μας έμαθαν να βλέπουμε από άλλη γωνία την χώρα μας» εξηγεί ο Ζόρντι Σολέρ, μεξικανός συγγραφέας εγκατεστημένος στην Ισπανία. Αυτή η καινούρια ματιά απέφερε μοναδικές προσωπικότητες του μεγέθους ενός Λουίς Μπουνιουέλ, του οποίου η ξεχωριστή οξυδέρκεια πέρασε στο Μεξικό, με το σταγονόμετρο, με την ταινία του Los olvidados (Οι ξεχασμένοι) σε μουσική, φυσικά, του επίσης εξόριστου Ροδόλφο Χάλφτερ. Αφομοίωσε με τέτοιον τρόπο την κουλτούρα της Πόλης του Μεξικού, ώστε με τους Οlvidados μάθαμε το τι σήμαινε Μεξικό», συμπληρώνει ο Σόλερ, επίσης ο ίδιος απόγονος δημοκρατών. 

   

Όμως την πιο βαθιά σφραγίδα που άφησαν οι πρόσφυγες αυτοί, αποτέλεσαν τα παιδιά τους και τα παιδιά των παιδιών τους. Πολλά από αυτά μορφώθηκαν σε ισπανικά ιδρύματα όπως το Colegio Madrid ή το Instituto Luis Vives, όπου κάθε 14 του Απρίλη συνεχίζεται να ακούγεται ο Yμνος του Ριέγο[2]. Αυτή η διαρκής μνημόνευση της «πατρίδας» δεν φρέναρε τον συγχρωτισμό τους με την μεξικανική πραγματικότητα. «Πριν απ’ όλα είμαι μεξικάνα, αν και πατάω με το ένα πόδι πάνω στην δημοκρατική κληρονομιά. Είναι ένας τρόπος ζωής, δεν μπορείς να το αποβάλεις», τονίζει με έμφαση η Μαρισόλ Σουλτζ, κόρη κι εγγονή εξόριστων, μαθήτρια του Colegio Madrid και σημερινή διευθύντρια της Διεθνούς Έκθεσης Βιβλίου της Γκουαδαλαχάρα.

Αυτή η αφοσίωση στα δημοκρατικά ιδεώδη αποτελεί μια σταθερά για τα παιδιά των εξόριστων. Για 75 χρόνια, οι οικογένειες τους κράτησαν ψηλά αυτήν την σημαία. Όμως, συνειδητοποιούν ότι σε απόσταση 9000 χλμ., στην άλλη πλευρά του ωκεανού, η ματιά είναι διαφορετική. «Για την Ισπανία, η εξορία έπαψε να είναι ισπανική υπόθεση. Για εκείνους που έμειναν, αυτοί που έφυγαν δεν είναι πια ισπανοί», ισχυρίζεται ο Καγιουέλα. Η αφήγηση της Ισπανικής Δημοκρατίας δεν είναι ενιαία. Στην Ισπανία αποτελεί πια παρελθόν, στο Μεξικό απέκτησε μια δεύτερη και καρποφόρα ζωή. Η απόσταση έκανε σχεδόν αδύνατη την επιστροφή. Η πόρτα που ο Γκάος διέταξε να κλείσει δεν ξανάνοιξε ποτέ για τους εξόριστους.

Ο φιλόσοφος πέθανε στις 10 Ιουνίου του 1969 διδάσκοντας σε ένα από τα πιο αγαπημένα του μέρη. Ένα έμφραγμα τον κατατρόπωσε, αφού είχε εξετάσει έναν υποψήφιο διδάκτορα στο Colegio de México, το ίδρυμα που τον υποδέχτηκε και αγκάλιασε λίγο μετά την αποβίβαση του από το ατμόπλοιο Sinaia, ίδρυμα το οποίο ακόμη και σήμερα αποτελεί ορατό σημάδι ισχύος της μεξικάνικης διανόησης. Μια πόρτα κουλτούρας ανοικτή.   

Απόδοση στα ελληνικά: Γιώργος Χατζητριανταφύλλου                    

---

[1] Ο Λάθαρο Κάρδενας ντελ Ρίο (1895-1970) υπήρξε μέλος της Μεξικανικής Επανάστασης από το 1913 και διετέλεσε Πρόεδρος των Ηνωμένων Πολιτειών του Μεξικού από το 1934 ως το 1940. Έμεινε στην ιστορία για την αγροτική μεταρρύθμιση, την εθνικοποίηση των εταιριών πετρελαίου (η οποία σήμερα βρίσκεται υπό συζήτηση) και την παροχή ασύλου στους ισπανούς δημοκρατικούς.

[2] Εl himno de Riego αποτέλεσε τον Εθνικό ύμνο της Ισπανίας κατά την διάρκεια της τριετούς (1820-1823) διακυβέρνησης της από τους φιλελεύθερους, προς τιμήν του συνταγματάρχη Ραφαέλ ντελ Ριέγο, όπως και κατά την διάρκεια των, μέχρι σήμερα, δύο Ισπανικών Δημοκρατιών (1873-1874 και 1931-1939). Η 14^η Απριλίου είναι η ημερομηνία της έκδοσης του σχετικού διατάγματος στην Εφημερίδα της Μαδρίτης το 1822.