Η μείωση των ανισοτήτων στη Λατινική Αμερική είναι πραγματικά καλό νέο;

Άρθρο του Λούις Φαχάρδο στο BBC Mundo σχετικά με τη συρρίκνωση των (εισοδηματικών) ανισοτήτων στη Λατινική Αμερική την τελευταία δεκαετία. Συνεχή βελτίωση της εκπαίδευσης, έμφαση στην υψηλή τεχνολογία και πιο δίκαια φορολογικά συστήματα προτεινουν οι ειδικοί για ακόμη καλύτερα αποτελέσματα. Ευχαριστώ πολύ την Ειρήνη Χατζηκουμή για την επιμέλεια του κειμένου.

Ολόκληρος ο κόσμος διαμαρτύρεται για την όξυνση των ανισοτήτων. Όμως στη Λατινική Αμερική παρατηρούμε τη μείωσή τους.

Πρόκειται για τη μοναδική σχεδόν περιοχή του πλανήτη που τα τελευταία χρόνια έχει κλείσει η ψαλίδα μεταξύ πλούσιων και φτωχών. Σε περισσότερες από δώδεκα χώρες της ηπείρου, οι κυβερνήσεις των οποίων καλύπτουν μεγάλο μέρος του ιδεολογικού φάσματος, οι ανισότητες μειώθηκαν κατά τη διάρκεια της περασμένης δεκαετίας.

Ωστόσο, όπως προειδοποιούν ορισμένοι ειδικοί, αυτό που εκ πρώτης όψεως φαίνεται ως αξιοπρόσεκτο επίτευγμα, θα μπορούσε στην πραγματικότητα να αποτελεί ανησυχητική ένδειξη για την κατάσταση της οικονομίας.

Το πρόβλημα εστιάζεται στην έλλειψη σαφήνειας σε σχέση με το τι ήταν αυτό που προξένησε αυτή τη μείωση στις ανισότητες. Υπάρχουν κάποιοι που παρατηρούν πως, μαζί με τη βελτίωση της κατάστασης των φτωχών, μπορεί να υπάρχει και μια σχετική εξασθένιση ορισμένων στρωμάτων της μεσαίας τάξης· μια εξίσωση προς τα κάτω, τρόπον τινά, που δεν επιφέρει απαραίτητα καλύτερες οικονομικές προοπτικές για την κοινωνία.

Όπως μπορεί κάποιος να διαπιστώσει με την πρώτη ματιά σε οποιαδήποτε πόλη ή χωριό της Λατινικής Αμερικής, οι ανισότητες συνεχίζονται με συνταρακτικό τρόπο. Αυτό που έχει αλλάξει είναι η τάση. Η εισοδηματική ψαλίδα μεταξύ φτωχότερων και πλουσιότερων μειώθηκε μεταξύ 2000 και 2011 σε 16 από τις 17 χώρες της περιοχής, που ήταν το αντικείμενο μελέτης σε σχετική έρευνα της Παγκόσμιας Τράπεζας, που εκπόνησαν οι οικονομολόγοι Νόρα Λούστιγκ (Αργεντινή), Λούις Λόπες Κάλβα (Μεξικό) και Εδουάρδο Ορτίς Χουάρες (Μεξικό).

Στις χώρες που επέδειξαν τα παραπάνω επιτεύγματα συμπεριλαμβάνονται κράτη που εφάρμοσαν «ορθόδοξες» συνταγές (ή νεοφιλελεύθερες, για τους επικριτές τους) όπως το Περού και χώρες με προγράμματα έντονου κρατικού παρεμβατισμού (ή λαϊκίστικα, γι’ αυτούς που τα μέμφονται) όπως η Βραζιλία και η Βενεζουέλα.

Οι χώρες που ξεχωρίζουν

Ένας εκ των συντελεστών της μελέτης, ο μεξικανός ερευνητής Εδουάρδο Ορτίς Χουάρες, μέλος του Προγράμματος των Ηνωμένων Εθνών για την Ανάπτυξη  (PNUD) μας λέει ότι στις έρευνές του «δεσπόζουν η Νικαράγουα, η Βολιβία, ο Ισημερινός και το Ελ Σαλβαδόρ, ως οι χώρες με ιδιαίτερη πρόοδο ενάντια στην ανισότητα», ενώ η Ονδούρα και η Κόστα Ρίκα εμφανίζονται με τις λιγότερες αλλαγές σε αυτό τον τομέα.

Παρά ταύτα, υπάρχει απόκλιση απόψεων όσον αφορά την τάση προς εξίσωση των εισοδημάτων μεταξύ διαφορετικών κοινωνικών στρωμάτων, σε τόσες λατινοαμερικάνικες χώρες.

Από τη μία έχουμε τα φιλόδοξα προγράμματα άμεσης κρατικής υποστήριξης προς τους φτωχότερους, τα οποία έκαναν την εμφάνισή τους σε ολόκληρη την περιοχή τα τελευταία χρόνια, όπως το «Οικογενειακό Καλάθι» (Bolsa Familia) στη Βραζιλία, στα οποία αποδίδεται μια σημαντική βελτίωση του επιπέδου διαβίωσης των πιο χαμηλών στρωμάτων.

Όμως οι μελέτες του Ορτίς Χουάρες εντοπίζουν ότι σε σχέση με τη συρρίκνωση των ανισοτήτων, η συμβολή των προγραμμάτων άμεσης κοινωνικής πρόνοιας δεν είναι ο μοναδικός παράγοντας.

Σημαντικό ρόλο παίζει επίσης το γεγονός ότι διαφοροποιείται η αγορά εργασίας, και η ψαλίδα μεταξύ υψηλόμισθων και χαμηλόμισθων κλείνει. 

Ανεπιβεβαίωτες θεωρίες

Ο Αουγούστο ντε λα Τόρε, οικονομολόγος-υπεύθυνος για τη Λατινική Αμερική της Παγκόσμιας Τράπεζας, μας λέει ότι υπάρχουν επίσης διάφορες θεωρίες που εξηγούν γιατί τώρα οι διαφορές στους μισθούς των Λατινοαμερικάνων είναι μικρότερες.

Η πιο καλοπροαίρετη εκδοχή διαβεβαιώνει ότι αυτό που συνέβη την εν λόγω περίοδο ήταν ότι, με την πρόσβαση όλο και περισσότερων ατόμων στην εκπαίδευση, τα εισοδήματά τους αυξήθηκαν αντίστοιχα, κι έτσι η ψαλίδα μεταξύ αυτών που βγάζουν περισσότερα με αυτούς που βγάζουν λιγότερα έγινε λιγότερο δραματική.

Όμως, διαβεβαιώνει το διευθυντικό στέλεχος της Παγκόσμιας Τράπεζας, υπάρχουν επίσης ενδείξεις που υπαινίσσονται ότι αυτό που συνέβη είναι πως μειώθηκαν τα επιδόματα των αποφοίτων πανεπιστημίου σε σχέση με αυτούς που δεν προχώρησαν σε ανώτατες σπουδές. Κι αυτό, προειδοποιεί ο  Ντε λα Τόρε, πιθανόν να σχετίζεται με μια πτώση της ποιότητας της πανεπιστημιακής εκπαίδευσης.

Καθώς πολλοί Λατινοαμερικάνοι έγιναν δέκτες μιας ποιοτικά μέτριας πανεπιστημιακής εκπαίδευσης, δεν λαμβάνουν πλέον τους υψηλούς μισθούς που ελάμβαναν παλαιότερα οι πτυχιούχοι, και γι’ αυτό, υποστηρίζει η θεωρία, υπάρχει μικρότερη ανισότητα στα εισοδήματα.

Η τρίτη θεωρία που επικαλείται ο Ντε λα Τόρε είναι ακόμη πιο αμφιλεγόμενη. Διαβεβαιώνει πως αυτό που συμβαίνει είναι ότι η Λατινική Αμερική εδώ και πολύ καιρό έχει εξειδικευθεί στην παραγωγή πρώτων υλών, δραστηριότητα που δεν απαιτεί ιδιαίτερα εκπαιδευμένο εργατικό δυναμικό, γι’ αυτό οι πανεπιστημιακοί τίτλοι σπουδών έχουν χάσει σταδιακά κύρος, κι αυτό εξηγεί πώς οι μισθοί των πτυχιούχων δεν αποκλίνουν τόσο από αυτούς της ανειδίκευτης εργασίας.

Εάν αυτό επιβεβαιωθεί, «η υποχώρηση των ανισοτήτων θα ήταν, μακροπρόθεσμα, κακή είδηση», υπογραμμίζει ο Ντε λα Τόρε σε πρόσφατη συνέντευξή του στους Νιου Γιορκ Τάιμς. «Θα εξειδικευόμασταν σε τομείς που απαιτούν λιγότερη γνώση». Ωστόσο, η ακαδημαϊκή κοινότητα ακόμη δεν έχει καταλήξει σε ένα ασφαλές συμπέρασμα. «Ακόμα δεν έχουμε πειστική μαρτυρία ως προς το ποιοι παράγοντες βρίσκονται πίσω από την υποχώρηση της ανισότητας στην πλειονότητα των χωρών της Λατινικής Αμερικής», μας επαναλαμβάνει ο Ντε λα Τόρε.

Η εκπαίδευση υψηλής ποιότητας   

Τι διδάγματα βγαίνουν από αυτές τις μελέτες για τα προγράμματα άμεσης κυβερνητικής βοήθειας που υιοθετήθηκαν με τόσο ενθουσιασμό μέσω της Λατινικής Αμερικής;

Ο Ντε λα Τόρε επιμένει πως μολονότι αυτά δεν αποτέλεσαν τον πρωταρχικό λόγο της μείωσης των ανισοτήτων στην περιοχή, σίγουρα συνετέλεσαν στη καταπολέμηση της φτώχειας, ένα πρόβλημα διαφορετικό, αλλά οπωσδήποτε εξίσου σημαντικό.

Σε μία χώρα μπορεί να υπάρχει μια κατάσταση όπου να μειώνεται η φτώχεια, λόγω αύξησης του εισοδήματος των φτωχών, όμως ταυτόχρονα να αυξάνεται η ανισότητα, αν τα εισοδήματα των πλουσίων αυξάνονται ακόμη περισσότερο. 

Σε κάθε περίπτωση, τα στοιχεία των αναφερθέντων μελετών παραπέμπουν σε δύσκολες, μελλοντικά, αποφάσεις για τους ηγέτες αυτών των χωρών. Προκειμένου να αποφευχθεί το μονοδιάστατο της παραγωγής πρώτων υλών και να εξασφαλιστεί η οικονομική ανάπτυξη, θα πρέπει να ενσωματώσουν περισσότερες βιομηχανίες υψηλής τεχνολογίας. Όμως σε αυτές τις δραστηριότητες θα υπάρχει κόσμος που θα βγάζει περισσότερα απ’ ό,τι στους παραδοσιακούς τομείς, με αποτέλεσμα την εκ νέου αύξηση της ανισότητας.

«Υπάρχει μία εν δυνάμει ένταση στην περιοχή. Ο δρόμος μιας μεγαλύτερης ανάπτυξης μπορεί να εισέλθει σε ένταση, τουλάχιστον για μια μεταβατική περίοδο, με αυτόν της κοινωνικής εξίσωσης», προειδοποιεί ο Ντε λα Τόρε.

Ο μοναδικός δρόμος που μπορεί να φέρει πιο κοντά τις δυο επιλογές, αυτή της ανάπτυξης με αυτή της εξίσωσης, είναι η επίμονη βελτίωση της ποιότητας της εκπαίδευσης και της πρόσβασης σε αυτήν.

Μαθήματα προς τον υπόλοιπο κόσμο;

Μολονότι η Λατινική Αμερική ίσως αποτελεί μοναδική περίπτωση, παγκοσμίως, ως προς τη μείωση της ανισότητας τα τελευταία χρόνια, οι ειδικοί αφήνουν κατά μέρος τις θριαμβολογίες. «Από το να δίνουμε μαθήματα, είναι προτιμότερο να μαθαίνουμε», μας λέει ο ερευνητής Εδουάρδο Ορτίς Χουάρες, ο οποίος αναφέρεται ειδικότερα στην ανάγκη υιοθέτησης προγραμμάτων άλλων χωρών, ως προς την εφαρμογή πιο δίκαιων φορολογικών συστημάτων.  

Θέση που συμμερίζεται και ο Αουγούστο ντε λα Τόρε. «Τα επίπεδα ανισότητας στη Λατινική Αμερική συνεχίζουν να είναι πολύ υψηλά, με τις λατινοαμερικάνικες κοινωνίες να μην είναι ιδιαίτερα ανεκτικές σε τόσο οξυμένες ανισότητες», επισημαίνει.

«Για την αντίληψη της κοινωνίας, η ύπαρξη ενός φορολογικού συστήματος εν πολλοίς δίκαιου αποτελεί ζήτημα μείζονος σημασίας, τόσο στην περιοχή όσο και σε όλο τον κόσμο.»

Και σε κάθε περίπτωση, χρειάζεται να κατανοήσουμε πραγματικά το γιατί μειώθηκε η ανισότητα στη Λατινική Αμερική, προτού αποτελέσουμε παράδειγμα επ’ αυτού. Γι’ αυτό οι ειδικοί εκφράζουν συγκρατημένη αισιοδοξία. «Αν μπουν τα πάντα πάνω στη ζυγαριά, δύσκολα δεν θα καταλήξουμε στο συμπέρασμα πως η μείωση της ανισότητας ήταν μια ξεκάθαρα καλή είδηση, ακόμη κι αν μπορεί να είχε τις σκοτεινές πλευρές της», όπως αυτή της φαινομενικής έμφασης σε ανειδίκευτη εργασία, διαβεβαιώνει ο υπεύθυνος της Παγκόσμιας Τράπεζας, για τη Λατινική Αμερική. 

Μετάφραση στα ελληνικά: Γιώργος Χατζητριανταφύλλου